Koning wordt gemist in kabinetsformatie

Na de verkiezingen smacht het land naar een nieuw kabinet. Maar dan moet een aantal partijen wel een kabinet kunnen vormen. Na de langste formatie ooit (Rutte-4 duurde 299 dagen!) was er afgelopen oktober een Kamerdebat over de verbetering van het formatieproces. Maar de Kamer ziet er geen heil in om de Koning weer in te schakelen. Is dat een misser..?

Fractievoorzitters als Joop den Uyl, Dries van Agt, Hans Wiegel gingen na het eerste fractieberaad na de verkiezingen op weg naar koningin Juliana met een advies wie te benoemen om een nieuw kabinet te onderzoeken. Uiteindelijk legde het staatshoofd de adviezen van de minister van Staat, de voorzitter van zowel de Eerste als de Tweede Kamer en de fractievoorzitters naast elkaar, waarna er goed werd gekeken naar het draagvlak in de Tweede Kamer.

De Rijksvoorlichtingsdienst maakte de naam van de informateur bekend en de opdracht waarmee die op pad werd gestuurd. De informateur rapporteerde daarna aan het staatshoofd. Ruim tien jaar geleden besloot de Tweede Kamer, onder leiding van D66, dat de Koning voortaan geen rol meer zou spelen bij de formatie. Sindsdien ging het een paar keer goed mis.

‘Verbinder’

De positie van het staatshoofd als verbinder in cruciale fases van kabinetsvorming was niet toevallig. Onze monarchie onderscheidt zich van louter ceremoniële koningshuizen, zoals Zweden. Willem-Alexander is lid van de regering en president van de Raad van State, het belangrijkste adviesorgaan van de regering. In ons land geldt ministeriële verantwoordelijkheid. Dit houdt in dat de ministers, met name de minister-president, verantwoordelijk zijn voor het handelen, de uitlatingen en gedragingen van het staatshoofd.

Dat zegt niets over de invloed van de Koning op het regeringsbeleid of diens rol tijdens de kabinetsformaties van voor 2012. In de geschiedenis zijn maar weinig momenten geweest, voor zover bekend, dat het staatshoofd de kabinetsformatie naar zijn hand wilde zetten. Juliana zou in 1948 Willem Drees in het zadel hebben geholpen als premier. In 1994 was er een kantelmoment in de vorming van een paars kabinet. Destijds zou koningin Beatrix het laatste zetje hebben gegeven en kwam er een kabinet zonder het CDA. 

Spin in het web

De ‘invloed van het paleis’ is echter niet te meten. Hoe neutraal kun je zijn als regerend vorst? Elke week, buiten de vakantieperiodes om, schuift de premier op maandagmiddag een uurtje aan bij de Koning, die op de hoogte wil blijven van het actuele regeringsbeleid.

Regelmatig nodigt Willem-Alexander ook andere bewindslieden uit om te horen wat er op hun ministerie speelt, maar ook andere hoge functionarissen, zoals de vice-president van de Raad van State, Thom de Graaf. Het staatshoofd is een spin in het web. De vraag is of de Koning zijn positie gebruikt om invloed uit te oefenen als hem iets niet zint. De inhoud van de gesprekken zijn echter geheim. Wie uit de school klapt en het paleisgeheim schendt, weet zeker dat dit het einde betekent van een politieke carrière. Het loslippige VVD-Kamerlid Arend-Jan Boekestijn klapte eens uit de school over het gesprek dat hij had met Beatrix. Volgens Boekestijn maakte het staatshoofd zich zorgen over hypes en de vele spoeddebatten waardoor de Tweede Kamer zich zou laten meeslepen. Boekestijn moest het veld ruimen.

Spanningen

Ook eerder, in 1999, praatten Kamerleden hun mond voorbij. Beatrix had zich beklaagd over de leegstaande gevangeniscellen. Amsterdam was volgens haar een onveilige stad geworden; haar zonen durfden daar niet uit te gaan. Het land was te klein na haar uitlatingen. Daarnaast waren er andere spanningen tussen het koningshuis en de politiek. Het lidmaatschap van Willem-Alexander van het IOC stuitte op zware kritiek van linkse partijen. De relatie met premier Jan-Peter Balkenende was ook moeizaam. Aanleiding was de verloving van prins Friso met Mabel Wisse Smit. Balkenende verweet het stel dat zij hem niet volledig en juist hadden geïnformeerd over Mabels relatie met drugscrimineel Klaas Bruinsma. 

Eén pennenstreek

Met name bij progressief-liberale partijen leeft het idee dat achter de gesloten paleisdeuren – ook wel het ‘Geheim van Soestdijk’ (en tegenwoordig Noordeinde) genoemd – het staatshoofd zich teveel met het dagelijkse kabinetsbeleid zou bemoeien. Dat zou in hun ogen niet passen in een moderne democratie.  Met één pennenstreek werd een dikke tien jaar geleden het Reglement van Orde van de Tweede Kamer gewijzigd. De Koning werd op afstand gezet in de kabinetsformatie, ongeveer op het moment dat er ook sprake was van een troonswisseling. Er werd voor een ‘polderoplossing’ gekozen. 

De opeenvolgende kabinetten van Mark Rutte kwamen tot stand onder regie van de Tweede Kamer. Vanaf dat moment werd het op sommige momenten een georganiseerde puinhoop. Overigens was dit vooraf voorspeld door Kees van der Staaij, destijds leider van de SGP. De vernieuwing zou op een mislukking uitdraaien voorspelde het ‘geweten’ van de Tweede Kamer. Twee jaar geleden kreeg hij zijn gelijk: de totstandkoming van het kabinet Rutte-4 werd een debacle dat bijna een jaar duurde. De kabinetsformatie was stuurloos, met als gevolg dat Nederland het bijna een jaar zonder kabinet moest stellen. 

Wijs besluit?

Willem-Alexander is met de aanstaande wisseling van de wacht in Het Torentje meer ervaren dan menig partijleider. Dat gold destijds ook voor zijn moeder. De Koning is zeer goed ingevoerd in de problematiek van vandaag de dag. Willem-Alexander en zijn echtgenote, koningin Máxima, hebben bovendien uitstekende contacten in het land vanwege hun onophoudelijke werkbezoeken. In tegenstelling tot veel bewindspersonen staan ze met beide benen in het bluswater. Ze zijn in staat het kabinet te alarmeren over misstanden in het land. De komende weken en maanden wijzen uit of het besluit uit 2012 om het koningshuis uit de formatie te gooien, wijs is geweest. 

Op hoop van zegen

Dat de Tweede Kamer, afgelopen oktober, opnieuw heeft aangegeven dat de Koning niet gewenst is in het formatieproces, is een teken aan de wand. Juist in deze fase na de verkiezingen is er behoefte aan rust en wijsheid. Die rol sluit naadloos aan bij de positie van het staatshoofd, want de Koning handelt vanuit een neutrale positie in het belang van Nederland en alle Nederlanders. Voor een meerderheid was een stap terug naar de Koning een stap te ver. We gaan het anders doen, op hoop van zegen…